Ümit Yardım –

21/06/2021

Uluslararası sisteme damgasını vuran dönemler her zaman olmuştur. Bu tarihî süreçler sadece o günün şartları için değil gelecek bakımından da belirleyici ve yol gösterici olur. Söz konusu dönemlerde alınan kararlar da keza etkilerini her bakımdan ve bütün alanlarda hissettirirler.

Bu mahiyetteki dönemlerden birinin de Haziran 2021 günlerinde yaşanmakta olduğunu düşünmekteyiz. Bugünlerde şahit olduğumuz gelişmelerin etki ve sonuçlarının gelecek dönemde görüleceğinden de şüphe duymuyoruz. Türkiye bakımından da.

1. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu Özel Oturumu

Haziran 2021 ayının küresel düzeyde yoğun diplomasi, müzakere, ziyaret ve görüşmetrafiğinin ilk aşamasında, BM Genel Kurulunda çürümüşlük, istismar, kirli para aklama, rüşvetle mücadele başlıklı Özel Oturum düzenlendiğini ve bu alanlara yönelik tarihî önemde müzakereler yapıldığını ve sonuçta da bir Siyasi Bildiri kabul edildiğini görmekteyiz (A/S-32/L.1) İçeriği itibarıyla çok önemli olan söz konusu BM Genel Kurulunda yapılan bu görüşmelerde, zikredilen sorunların dünyanın ve bütün ülkelerin istikrara, demokratik değerlere ve hukuk düzenlerine verdiği büyük zararlara işaret edilmiş, açıklık ve şeffaflığın, güçlü siyasi iradenin bunlarla mücadelede taşıdığı önem vurgulanmıştır. Çürümüşlük, istismar ve rüşvetçiliğin halkın güvenini sarstığı, hukuk değerlerini zayıflattığı, insan hakları, gelişme ve cinsiyet eşitliği gibi konulardaki çalışmaları da olumsuz etkilediği aynı müzakerelerde kapsamlıca ele alınmıştır.

Önümüzdeki dönemde uluslararası düzenin en önemli gündem maddelerinin başında bu konuların geleceğini en açık şekilde ortaya koyan bir toplantı olmuştur, bu Özel Oturum. Bütün BM üyesi ülkeler bu gelişmelerden gerekli dersleri çıkarmak, öncelikle de ev ödevlerini yapmak zorundadırlar. 18 Haziran’da ikinci kez BM Genel Sekreteri seçilen Guterres öncülüğündeki BM’nin yeni döneminde de bu konular öncelik taşımayı sürdürecektir.

2. G7 Cornwall Zirvesi

Her ne kadarülkemiz kamuoyunun gündeminde yeterince işlenmemiş ve bir bakıma Cumhurbaşkanı Erdogan-Başkan Biden ikili görüşmesinin gölgesinde kalmışsa da, 11-13 Haziran 2021 tarihlerindeki G7 Cornwall Zirvesinin diplomaside sıcak Haziran 2021 gelişmelerinin en önemli aşamalarından biri olarak kabul edilmesi gerekir. Dünyanın en gelişmiş 7 ülkesinin devlet/hükûmet başkanlarını bir kez daha buluşturan Zirvede kabul edilen Ortak Bildiriye göre, özetle, iklim değişikliği ile birlikte mücadele, Covid-19 salgınına karşı dayanışma, fakir ülkelere önümüzdeki yıl içinde 1 milyar doz aşı bağışı, Dünya genelinde 40 milyon ilave kız çocuğunun okul imkânına kavuşturulmasına destek gibi hususlarda anlaşıldığı görülmektedir.

G7 Liderleri demokrasi, özgürlükler, eşitlik, hukuk düzeni ve insan hakları gibi alanların önemini ve dünyanın önündeki sorunların aşılabilmesi için bu ilkelere bağlılıklarını da bilhassa vurgulamışlardır. Dış politika alanında ise Rusya, Libya, Afrika, Afganistan vb. birçok konu başlığı değerlendirilmiştir. Bunlar içinde Libya’dan bütün yabancı savaşçıların ve paralı askerlerin BM Güvenlik Konseyinin 2570 ve 2571 sayılı kararları esasında ülkeyi terk etmeleri gerektiğinin vurgulanması bilhassa dikkat çekici olmuştur. Ayrıca Çin’e de Doğu Türkistan’da insan hakları ve temel özgürlüklerin ihlallerine son verme çağrısında bulunulmuştur. İlginçtir bu hususların birçoğunun G7 Zirvesi akabinde, NATO Zirvesinde ve ABD-AB Zirvesinde de ortak şekilde tekrarlandıkları ve vurgulandıkları görülecektir.

3. NATO Devlet/Hükûmet Başkanları Zirvesi

NATO Zirvesi son yılların en önemli ve farklı toplantılarından biri olmuştur. ABD’nin yeni Başkanı Biden’ın adaylık döneminden itibaren, hatta daha da öncesinden altını çizerek beyan ettiği “Amerika Transatlantik İttifaka geri dönüyor” söylemleri hatırlanacaktır. İşte bu söylemlerin 14 Haziran 2021 NATO Devlet/Hükûmet Başkanları Zirvesinde somut kararlara dönüştüğünü de görmekteyiz. ABD bu Zirveyle birlikte NATO’ya gerçekten de güçlü bir geri dönüş yapmış olmaktadır. Başkan Biden’ın katıldığı ilk zirve olan bu görüşmelerde ele alınan önemli konular arasında 2010 tarihli NATO Stratejik Konsept Belgesinin güncellenmesi, terörle mücadele, siber saldırılar, iklim değişikliğinin güvenlik boyutu, İttifak dayanışmasının güçlendirilmesi, Rusya ve (potansiyel) Çin kaynaklı tehditler, Afganistan gelişmeleri vb. de yer almıştır. Hiçbir üye ülkenin tek başına bu tehditlerle başa çıkamayacağından hareketle Transatlantik birliktelik ve dayanışmanın NATO güvenlik ve savunmasında hayati önemde olduğu keza Zirvede vurgulanmıştır. Öte yandan önceki yıl NATO Genel Sekreterinin himayesinde oluşturulan (bünyesinde bir Türk uzmanın da bulunduğu) Uzmanlar Grubunca uzun aylar boyunca süren çalışmalar neticesinde hazırlanan ve zirvede onaylanan“NATO 2030: Yeni Bir Çağ İçin Birliktelik” başlıklı Rapor değişen küresel siyasi/ekonomik-güvenlik ortamı içinde NATO dayanışmasının güçlendirilmesi amacına yönelik 138 öneriye yer vermektedir. Bunlar arasında yer alan yukarıda bahse konu NATO 2010 Stratejik Konseptinin güçlendirilmesi, Rusya ve Çin’e yönelik İttifak içi dayanışma, teknolojik hâkimiyet, terörle mücadele, iklim değişikliği, demokrasi, özgürlükler, hukukun üstünlüğü gibi değerlere bağlılık vb. gibi önerilere de Ortak Bildiride yer verildiği görülmektedir.

Bütün bunlara ilave olarak Zirveyle ilgili çeşitli açıklamalar ve Ortak Bildiride İttifak için yeni bir dönemin başladığı, ABD-NATO bağlılığının teyit edildiği, Rusya ve Çin gibi otoriter ülkelerin uluslararası hukuk düzenini tehdit ettikleri, İttifak içi dayanışma ve istişarelerin güçlendirilmesi gereği, caydırıcılığın artırılması, teknolojik üstünlüğün korunması, NATO Yenilik Fonunun kuruluşu, iklim değişikliğine karşı birlikte mücadele ve askerî faaliyetlerde emisyonların azaltılarak 2050’de “0” emisyon hedefine katkı sağlanması, yeni Stratejik Konsept Belgesinin 2022 Madrid Zirvesine yetiştirilmesi gibi hususlara da yer verilmiştir. Böylelikle, yeni NATO stratejisinde, önceki 2010 Belgesine kıyasla Rusya’ya yeni bir bakış açısı getirilmektedir. En başta 2014 Kırım işgali sonrasında Rusya artık tehdit ve hasım ülkeye dönüşmüştür. Bu tarihi Zirve ayrıca artık Yeni Dünya Düzeninde mücadelenin sadece siyasi tehditlere karşı değil insan hakları, demokrasi, yeşil bir dünya, dijital devrim, teknolojik hâkimiyet vb. alanları da kapsayacağının somut bir aşamasını teşkil etmiştir. Her bir NATO üyesinin bütün bu süreçleri de yakinen izlemesi ve gerek ulusal düzeyde gerek İttifak bünyesinde üstüne düşen adımları atması gerekmektedir.

Türkiye bakımından incelendiğinde ise, yukarıda belirtilen hususların yanı sıra, Ortak Bildiride NATO’nun toprak bütünlüğünün kararlılıkla korunacağının, bu meyanda Türkiye’nin milyonlarca Suriyeliye ev sahipliği yapmasının takdirle kaydedildiği de görülmektedir. Zirvede Kabil Havalimanının işletilmesi konusunun da gündeme gelmesi, en başta Türkiye bakımından önem taşımaktadır. Bu görevi üstlenmeye hazır olduğu mesajlarını vermekte olan Türkiye, Kabil’de kalmasının İttifakın lojistik ve mali desteğine bağlı bulunduğunu açıklamışsa da, Taliban’ın (Türkiye dâhil) bütün NATO güçlerinin ülkeden çekilmesi gerektiği yönündeki açıklamaları dikkate alındığında konunun hassasiyeti anlaşılabilecektir. Bu meselenin dolaylı olarak S-400 dosyasıyla bağlantılı bir şekilde gündeme gelmiş olması da muhtemeldir. Türkiye’nin Afganistan’da yaklaşık 600 kişilik bir kuvveti mevcuttur. Havalimanının işletilmesi de 2020 sonuna kadar Türkiye tarafından yapılmış ve Türkiye bugüne kadar ülkede muharip güç bulundurmamıştır. Bu mesele değerlendirilirken iki kardeş halk arasında doğabilecek olumsuzlukların da mutlaka göz önüne alınması gerekmektedir.

4. Erdoğan – Biden Görüşmesi

Yukarıda da belirtildiği üzere, bu döneme damgasını vuran birçok üst düzey faaliyetin, Cumhurbaşkanı Erdoğan-Başkan Biden görüşmesinin gölgesinde kaldığını söylemek, sanırız abartı olmayacaktır. Başkan Biden’ın 2021 başında görevine gelmesinin akabinde sürekli iki lider arasında bir telefon görüşmesi yapılması konusuna odaklanan kamuoyumuz, son dönemde de NATO Zirvesi marjında yapılması planlanmış ikili görüşmeyi yakın takibine almıştır. Sonuçta iki lider NATO Zirvesi vesilesiyle 14 Haziran 2021 günü 45 dakika süren bir görüşme yapmıştır. Bugün itibarıyla iki ülke ilişkileri gündeminde ABD’nin Suriye’deki faaliyetlerinden S-400’ler meselesine kadar birçok konu bulunmaktadır. Türkiye’nin İstanbul Sözleşmesinden çekilmesi, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Filistin gelişmeleriyle ilgili olarak ABD’ye yönelik tepkisi, ABD Başkanının 24 Nisan açıklaması gibi gelişmeler de Zirve öncesinde gündeme gelmiştir. Dışişleri Bakan Yardımcısı Sherman’ın Mayıs ayındaki Türkiye ziyareti sırasında da iki liderin buluşmasına dair bazı konuların ele alınmış olması muhtemeldir. Geçmişte Başkan Trump’la liderler düzeyinde yürütülen ilişkilerin yerine yeni dönemde kurumsal düzlemde ilişkiler tesisisin ABD’nin tercihleri arasında bulunduğu da ifade edilmelidir. Görüşme öncesinde Türk yetkililerin ABD ile yeni ilişkiler döneminin başlatılmasına yönelik beklenti mesajları da şüphesiz dikkat çekici olmuştur.

İki liderin görüşmesinde çeşitli konuların ele alındığı, buna mukabil Biden’ın 24 Nisan açıklamasının kamuoyunun beklentisinin aksine gündeme gelmediği, iki taraf arasında temasların süreceği, Sayın Cumhurbaşkanının BM Genel Kurulu vesilesiyle New York’a gidebileceği görülmektedir. Başkan Biden’ın Türkiye’ye davet edildiği, buna mukabil adı geçenin Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı muhatap bir davetin olmadığı da anlaşılıyor. Özetle iki liderin görüşmesinin bir başlangıç teşkil ettiği, birbirlerinin tutumlarını görebilmeleri için buluşmanın bir vesile olduğu, görüşmede herhangi bir kritik kararın alınmadığı, gündemde mevcut yoğun sorunların çözülüp çözülemeyeceğinin ise ancak önümüzdeki dönemde görülebileceği, bu amaçla birtakım temasların sürdürüleceği, aksi takdirde gergin ilişkilerin devam edeceği söylenebilir. Her hâlükârda Türkiye-ABD ilişkilerinin bugünkü haliyle uzun vadede sürdürülemez olduğunu düşünmekteyiz.

5. ABD – AB Zirvesi

Bu Zirve ABD ve AB arasındaki ilişkilerin yeni bir döneme geçeceğinin bir diğer önemli işaretini teşkil etmektedir. Bu iki güçlü yapı 780 milyonluk bir nüfus ile küresel GSMH ve ticaretin % 42’sini temsil etmektedir. Dünyada en büyük ekonomik işbirliği forumudur. Keza uluslararası sistemin en güçlü askeri yapısıdır. 15 Haziran buluşması, aynı zamanda 2014’den buyana ilk ABD-AB Zirvesi olmaktadır. Zirvede işbirliğinin geliştirilip güçlendirilmesi, Covid-19’la ortak mücadele, dış politika ve güvenlik sınamalarına ortak bakış, daha yeşil bir dünya, ticaret ve yatırımlar gibi konular ele alınmıştır. İki taraf arasında çok boyutlu ilişkilere ve işbirliğine yeni bir dinamizm getirilmesi ana hedeflerdendir.

Zirve’de kabul edilen Ortak Bildiride Yüksek Düzeyli İklim Eylem Grubu, Yüksek Düzeyli Ticaret ve Teknoloji Konseyi ve Müşterek Teknoloji Rekabet Politikaları Diyalog Grubu kurulması, salgınla mücadelede Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) ile işbirliği, 2050 “0” emisyon hedefine katkı sağlanması, ticaretin aynı zamanda iklim değişikliği ile mücadele, çevrenin korunması, işçi hakları vb. gibi amaçlar için de kullanılması, Dünya Ticaret Örgütünde (DTÖ) anlamlı reformlar için ortak çaba gösterilmesi, demokrasi, barış ve güvenlik, insan hakları, basın özgürlüğü vb. için mücadele, Dünya Demokrasi Zirvesi için birlikte çalışma, Rusya’nın zararlı faaliyetlerine karşı kararlı duruş sergileme, Ukrayna, Moldova, Gürcistan gibi ülkelerde reformlara destek verilmesi dikkat çekmektedir. Dış politika bölümünde ise geniş kapsamlı değerlendirmelerde bulunulmuş, örneğin, Orta Doğu ateşkesine destek, gerek İsrail gerek Filistinliler için özgürlük, güvenlik ve refahın önemine dikkat çekilmiştir. Burada Trump’ın yaklaşımına göre farklılıklar görülmektedir (Bkz. Trump’ın 2020 Refah İçin Barış Planı). Zirve vesilesiyle AB-ABD arasında on yıllardır gündemde olan bazı meselelerin de keza masaya yatırıldığı ve sonuçlandırıldığı anlaşılmaktadır.

Bu görünüm ışığında, ABD-AB Zirvesinde Türkiye ile ilişkilerin nasıl değerlendiği sorusu da şüphesiz gündeme gelmektedir. “Demokratik bir Türkiye ile karşılıklı yarara dayalı bir işbirliği ve ilişki” vurgusu dikkat çekicidir. Tarafların Türkiye’de demokrasinin durumu vb. hakkında soruları bulunmaktadır. Bunlar aşılabildiği takdirde ilişkilerin ve işbirliğinin yolunun açılacağını belirtmektedirler. Bu son derece önemli bir husustur. AB’nin insan hakları konusuna yeni bir açılım getirerek küresel düzeyde yaptırımları içeren yeni bir Yönetmeliği geçen yıl AB Zirvesinde kabul ettiği, keza Biden yönetiminin de her vesileyle iklim, çevre, insan hakları vb. gibi demokrasi/otoriter-demokratik sistem mücadelesi konularını vurgulayarak 2021 yılı içinde bir Demokrasi Zirvesi düzenleyeceğini belirttiği hatırlandığında, Türkiye’nin AB ve ABD cephesiyle önümüzdeki dönem ilişkilerinde bütün bu hususların önemli olacağının şimdiden bilinmesinde yarar olacağı muhakkaktır.

Özetle Türkiye’nin ABD ve AB ile ilişkilerinde birçok meselenin bundan böyle sadece Türkiye-AB veya Türkiye-ABD ikili boyutlarında değil, adeta Türkiye-ABD-AB üçgeninde ele alınacağı, birbirleri arasında bağ kurulabileceği yönünde görüşlerimiz mevcuttur.

6. Biden – Putin Görüşmesi

G7 ve NATO zirvelerinin ardından AB-ABD Zirvesiyle gelişen Haziran ayının bu görünümü içinde Biden-Putin buluşması daha farklı bir anlam kazanmaktadır. Buluşma öncesinde, G7, NATO ve ABD-AB zirvelerinde de Rusya ve Putin konuları dolaylı/dolaysız masada olmuş, zaman zaman da gündemin en ağırlıklı ve belirleyici maddesini teşkil etmiştir. Bu itibarla iki liderin Cenevre buluşmasını bu görünüm içinde değerlendirmek doğru ve gerçekçi olacaktır. Görüşmede nükleer istikrar, iklim değişikliği, siber güvenlik, insan hakları, Ukrayna gelişmeleri ve her iki tarafın elindeki tutuklular vb. gibi konular ele alınmıştır. Nükleer istikrar gibi konularda taraflar arasında yakınlaşma olduğu görülmektedir. Öte yandan, gerek ABD liderlerince gerek NATO/AB beyanlarında Rusya ile ilişkilerin tarihin en düşük seviyelerinde bulunduğunun belirtildiği, benzer şekilde Rus tarafının buluşmaya bakışı dikkate alındığında iki liderin Cenevre’deki görüşmelerinden ilişkilerde radikal bir sıçrayış beklenmemesi gerektiği sonucu çıkarılabilir. Örneğin, Putin Rusya’sı, Başkan Biden’ın demokrasi, insan hakları vb. konulara vurgusunu dikkate almaksızın ve ilgilenmeksizin ülke içi muhalefetle ilişkilerini kendi tarzıyla ele almayı sürdürecek, ancak ortak alanlarda da ABD tarafıyla işbirliğine açık olduğunu ortaya koyacaktır.

7. AB Liderler Zirvesi (24/25 Haziran 2021)

Haziran ayının yoğunluğu yukarıda sadece özet başlıklar halinde vermeye çalıştığımız bu çok üst düzey toplantılarla sınırlı kalmıyor. 24/25 Haziran 2021 tarihlerinde AB Liderler Zirvesi yapılacak. Gündemde Covid-19 salgınıyla mücadele, AB’nin ekonomisini toparlaması, AB’ne göçler, dış ilişkiler gibi maddeler de yer alacak. Dış politika gündeminde ise Türkiye ve Rusya ile ilişkiler bulunuyor. İki ülke son dönemde AB zirvelerinin değişmez maddeleri oldular. Hatırlanacağı üzere AB’nin 25 Mart 2021 Zirvesinde de Türkiye önemli bir başlık olarak yer almış, Türkiye’nin politikalarının gözleneceği ve atacağı adımlara göre Haziran ayında Türkiye-AB ilişkilerinin tekrar ele alınması kararlaştırılmıştı. Söz konusu Mart Zirvesinde Doğu Akdenizde “gayri meşru” arama faaliyetlerinin durdurulmasının devamı, Türkiye’nin yapıcı olması(!), Yunanistan’la Kıbrıs görüşmelerinin başlaması halinde AB’nin Ankara ile aşamalı, orantılı ve durdurulabilir bir yakınlaşmaya hazır bulunduğu da açıklanmıştı. Yine aynı açıklamalarda, ülkemiz uluslararası hukuka aykırı tek taraflı kışkırtıcı adımlar atmaktan kaçınmaya da çağrılmış(!), aksine bir durumda AB’nin üyelerinin haklarını korumak üzere elindeki imkânları kullanacağı tehdidi de yapılmıştı.

İlişkilerin bugünkü durumuna bakıldığında, bu AB Zirvesinin, AB-Türkiye ilişkileri bakımından büyük değişikliklere gebe olmadığını, malumun ilamı gibi sonuçların ön planı çıkabileceğini söyleyebiliriz.

Ekonomik toparlanma konusu da AB Zirvelerinin gündeminde yer almayı sürdürmektedir. AB liderlerinin Haziran 2020’de kararlaştırdıkları 750 milyar avroluk kurtarma ve dayanıklılık planı üzerinde çalışmalar sürdürülecek, üyelerin millî planları değerlendirilecektir.

8. Haziran 2021’in Diğer Önemli Gelişmeleri

Uluslararası sistemde etkili olacağını yukarıda özetle vurgulamaya gayret ettiğimiz zirveler ve üst düzey lider buluşmalarının yanı sıra Haziran ayı boyunca en başta ülkemiz bakımından önümüzdeki dönemde önemli sonuçlar doğuracağını düşündüğümüz gelişmeler arasında İsrail’de Filistinlilerin Raam Partisinin de dâhil olduğu yeni koalisyon hükûmetinin kurulmasına, Ermenistan ve İran’da seçimlere de işaret edilmesi gereklidir.

İsrail’de iktidarını 12 yıl sonra yitiren Netanyahu, siyaset sahnesine geri dönebilecek midir? Bennett-Lapid Koalisyonu uzun ömürlü olabilecek midir? Ülkede iki yıl içinde 5. kez yeni bir seçime mi gidilecektir? Koalisyonun sekiz unsurundan biri olan Raam Partisi, Siyonistlerin de ortak bulunduğu yeni hükûmette ne derece etkili olabilecektir? Seçimler sonrasında

Ermenistan Paşinyan’la, İran ise yeni Cumhurbaşkanı muhafazakâr Reisi ile yeni bir döneme girmekteler. İran bu yeni dönemde daha fazla mı içine kapanacak, yoksa dış dünyaya açılacak mıdır? Bütün bu gelişmeler beraberlerinde önemli soruları da akla getiriyorlar.

Şüphesiz bu gelişmelerin her biri ayrı yazıların konusu olmakla birlikte sonuç olarak hepsinin dolaylı/dolaysız Türkiye ve bölgemizin geneli bakımından yakinen ve hassasiyetle izlenmesi gerektiğini vurgulamakta bilhassa yarar görmekteyiz.

Sonuç olarak ve özetle, Türkiye bakımından bütün bu gelişmelerin önemli etki ve yansımalarının olacağını belirtmeliyiz. Türkiye’nin NATO, G7, AB gibi yapıların stratejik (veya potansiyel) hasım, tehdit kaynağı ilan ettiği ve strateji belgeleri ve ortak bildirilerde de yer verdiği Rusya, Çin, İran gibi ülkelerle ilişkilerine yeni bir anlayış getirmesi gerektiği muhakkaktır. Örneğin uluslararası sistemde tepkilerin giderek artmakta olduğu Müslüman Türk Uygurların dramı gibi konularda da Türkiye artık tutumunu baştan sona gözden geçirmelidir. Bu konuda örnekler çoktur. Tabii ki bizzat üyesi/adayı bulunduğu NATO, AB, ABD, Rusya Federasyonu, Çin vb. ilişkiler de stratejik bir anlayışla masaya yatırılmalı, sorunlar uzun vadeli bir vizyonla ele alınmalıdır. Balkanlar, Orta Doğu, Karadeniz, Akdeniz, Kafkasya, hatta Doğu Avrupa vb. gibi küresel ölçekte hasım güçlerin çatışma alanlarında yer aldığı da dikkate alındığında, ülkemizin önümüzdeki dönemde yeni sınama ve tehditlerle yüz yüze gelebileceği de söylenebilecektir.

Yine benzer şekilde, uluslararası sistemde insan hakları, demokrasi, çevre, iklim değişikliği, çürümüşlükle mücadele, dijital dönüşüm, yeşil dünya, e-dünya gibi unsurların giderek daha ön plana geçmekte olduğu bir dönemin eşiğinde bulunduğumuzu bir kez daha tekrarlamalıyız. Sadece dünya değil ülkemiz için de tarihî dönüşümlerin işaretleridir bunlar. Bu geçiş dönemi her bir ülke, bölge vb. için farklı mahiyette özellikleri barındırıyor olabilir. Ancak eninde sonunda bütün dünya sistemi kendini bu eşiğin önünde bulacak, bu eşiği ya aşabilecek veya gerisinde kalacaktır; adeta bir sırat köprüsü gibi. Bunu başarabilen ve başaramayanlar arasında ise önümüzdeki on yıllarda hemen her alanda çok büyük ve derin uçurumlar doğacaktır. Her ülke gibi Türkiye de geleceğin dünyasının bu yeni kodlarını dikkatle değerlendirmeli, gerekli adımları gecikmesizin ve büyük bir kararlılıkla atmalıdır.

Ensar Küçükaltan –

1. Giriş

Afrika kıtası, çoğunlukla yapılan yanlış çıkarımların aksine, bir milyarı aşan nüfusu ile homojen bir yapıya sahip değildir. Böylesine büyük bir nüfusu ve kültürel farklılığı içerisinde barındıran bir kıta ile ilgili olarak genellemeler üzerinden yapılan çıkarımların isabetli olması pek mümkün değildir. Kuzeyindeki baskın Arap nüfusu, güneyindeki farklı kültür, batı ve doğusunda benzer olarak görülen fakat farklılıklar barındıran sömürü geçmişi gibi unsuların hesaba katılmadığı genellemeler ile oluşturulan “tek bir Afrika” imajı yanıltıcıdır. Bu yöntemle yapılan tek tipçi değerlendirmeler, bağımsızlıklarını kazanan ülkeler arasında gerilime, çatışmaya ve hatta savaşa yol açan farklılıkları anlamlandıramamaktadır.

Afrika ülkeleri arasındaki çatışmaların sebeplerine baktığımızda en başta gelen sebebin sınır anlaşmazlıkları olduğunu görmekteyiz. Kıtanın sömürü güçleri, bazı bölgelerde karşı karşıya kaldıkları güçlü direniş hareketleri, bazı bölgelerdeki sömürü maliyetinin hazinelere oluşturduğu yük ve İkinci Dünya Savaşı sonrası Soğuk Savaş döneminin de dinamikleri sebebiyle sömürdükleri bölgelerden çıkmak zorunda kalmışlardır. Bu geri çekilişin etkileri ile çizilen çoğu sınırın, demografik ve sosyolojik şartlar göz önüne alınmadan oluşturulması bu çatışmaların ana etkeni olmuştur. Öyle ki bugün bazı bölgelerde aynı kabileye mensup insanların farklı ülkelerde yaşadığını ve onları ayıran tek şeyin ülke sınırları olduğu görülmektedir.

Sınır anlaşmazlıklarının maddi sebepleri olduğu gibi manevi sebepleri de bulunmaktadır. Maddi sebepler çoğunlukla Afrika’nın pek çok bölgesinin yer altı zenginlikler ile donanmış olmasının yol açtığı paylaşım kavgalarıdır. Bunun dışında yine maddi getiriye etki eden deniz sahanlığı anlaşmazlıkları da bulunmaktadır. Manevi sebeplerin başında kimlik çatışmaları gelmektedir. Kimlik çatışmalarının maddi sebeplerden tamamıyla ayrı olduğunu iddia etmek doğru olmaz. İç ve dış kimlik krizleri genellikle Nijerya, Orta Afrika Cumhuriyeti gibi ülkelerde din, Etiyopya, Ruanda gibi ülkelerde etnisite, Kamerun’da ise dil üzerinden olmuştur. Elbette bu krizlerin hepsini besleyen başka nedenler ve güçlendiren farklı dallar da bulunmaktadır. Örneğin Somali’deki terör saldırılarını yalnızca dinin farklı yorumu üzerinden okumak yanlıştır. Bulunduğu konumda istikrarlı bir yapıya kavuşan bir Somali’nin körfezde hangi konuma geleceğine bakıldığında iç içe geçmiş sebepler bir arada görülebilir.

Kamerun’daki problem de benzer şekilde dil üzerinden başlayan ve benzer etnik grupların farklı batı dilleri üzerinden nasıl farklılaştığını gösteren ilginç bir durumdur. Öncelikle Afrika’nın pek çok ülkesinde yerel dillerin sayısının yirmiden fazla olduğunu belirtmek gerekir. Bu sayının kıta genelinde iki bin civarında olduğu tahmin edilmektedir (Bamgbose, 1991).

1

Dil yalnızca bir iletişim aracı değil, aynı zamanda bir kimlik oluşumu aracıdır. Bir ülkede dil, topluluk üyelerinin karşılıklı ilişkilerinde en önemli etken olduğu için ulusal yaşamın her alanına nüfuz eder; ulusun varlığını sürdürmesi ve ilerlemesi için bir kimlik haline dönüşür. İletişimsel işlevinin yanı sıra dil, ulusun kültürü, dinî faaliyetleri, idari ve yasal sistemleri, siyasi ve coğrafi yapılanmasıyla da yakından bağlantılıdır (Opeibi, 2012: 272).

2

Kamerun özelinde bakıldığında iki yüz farklı dilin konuşulduğu bir coğrafyada dil ile ilgili anlaşmazlıkların olabilme ihtimalinin düşük olmadığı açıktır. Hatta bu kadar fazla dilin konuşulduğu bir ülkede ortak dilin ne olması gerektiği, ortak dil üzerinden nasıl bir ulus kimliği oluşturulabileceği gibi sorular da akla gelmektedir. Kamerun’un bir kısmında yaşanan kimlik krizi de tam bu sorularla ilgilidir. Fransızca’nın baskın dil olarak kabul edildiği ülkenin bir kısmı Fransızca bilmemekte, kendini bu dil ile tanımlayamamakta ve son gelinen süreçte dil üzerinden sağlanamayan aidiyet duygusu sebebiyle bağımsızlık talep etmektedir. Bugün daha fazla gündeme gelen bu problemin kaynağı aslında daha eskiye dayanmaktadır. Sorunun kaynağının daha iyi anlaşılması adına bölgenin bağımsızlık öncesi ve sonrası dönemde hangi süreçlerden geçtiğine odaklanmak gerekmektedir.

2. Kimlik Krizinin Başlangıcı

Batı Afrika kültürel açıdan olduğu kadar yer altı kaynakları yönünden de zengin bir bölgedir. Bu zenginlik bölge halkı için değil, daha çok bölgeyi işgal eden güçler açısından bir refah aracı olmuştur. Farklı devletlerin sömürü süreci, bölgede yalnızca maddi kayıp değil, aynı zamanda insani bir dram da bırakmıştır. Bir Alman sömürgesi olan Kamerun, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Almanların yenilgisiyle beraber İngilizlerle Fransızlar arasında paylaşılmıştır.

Berlin Konferansından beri (1884) Almanlar tarafından yönetilen bölgenin diğer iki güce devri sonrasında bazı anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştır. 1919 yılında Kamerun, Fransız ve İngiliz yönetimlerince idare edilecek şekilde ikiye bölünmüştür. Almanların idare ettiği bölgelerin çoğunluğunu Fransızlar almış, İngilizler de geri kalan bölgeleri ve Nijerya’dan bazı yerleri kontrolü altına almıştır. Kuzey Kamerun olarak adlandırılan bölge Fransızların iken, Güney Kamerun İngilizlerde kalmıştır.

İki bölge de altmışların öncesindeki bağımsızlık rüzgarıyla beraber bağımsızlık sürecine girmiş, Fransızların kontrolündeki Kuzey Kamerun 1960 yılında bağımsızlığını almıştır. Güney Kamerun da bir yıl sonra ona katılarak (Le Republique du Cameroun) bağımsız olmuştur. 1961 yılında düzenlenen Foumban Konferansı birleşmenin temellerinin tartışıldığı konferanstır. Güney Kamerun, 17-21 Temmuz 1961’deki Foumban Anayasa Konferansına Britanya önderliğinde ve BM garantisi altında katılmıştır. Foumban’daki delegeler, Kamerun Federal Cumhuriyeti için Kamerun Cumhuriyeti sloganını, millî marşını ve bayrağını kabul ettiler (Madde 1, 1961). 1972 yılına kadar olan süreçte Anglofonların vaat edilen çeşitli haklarından yararlanamadıkları görülmektedir. 20 Mayıs 1972’de yeni bir anayasa kabul edilerek federal yapıdan üniter devlete geçilmesi kararlaştırılmıştır. Federal Kamerun Cumhuriyetinin adı Birleşik Kamerun Cumhuriyeti halini almıştır. Anglofon bölgedeki itirazların gölgesindeki gelişmeler 1984’teki anayasa değişikliğini getirmiştir. Bugün (2021) hâlâ ülkenin başındaki Paul Biya liderliğinde yapılan anayasa değişikliği ile birlikte Birleşik Kamerun Cumhuriyeti ismi de yerini Kamerun Cumhuriyetine bırakmıştır. Simgesel bir değişiklikten öte olan bayrak değişikliği ise ülkenin bulunduğu durumu ve bundan sonrasında gelişecek inkâr politikasına dair fikir vermektedir. Biya değişiklik sonrası şu açıklamayı yapmıştır:

“Federal cumhuriyetten birleşik cumhuriyete, ondan da sonunda Kamerun Cumhuriyetine geçiş Kamerun devletinin sömürgecilerin sebep olduğu ve çeyrek asırdır süren siyasi sorunu çözme yönündeki arzusunu göstermektedir” (Awasom, 2020: 17).

3

Bağımsızlık, federal devlet ve üniter devlete dönüş süreçlerine bakıldığında ulus olmak için gerekli olan ortak paydanın oluşturulamadığı görülmektedir. On bölgeye ayrılan ülkenin İngilizce konuşan iki bölgesi, bugünkü nüfus üzerinden hesaplandığında yaklaşık sekiz milyon insan, kendini bu ulus harmonisi içerisinde görememektedir.

Bağımsızlıklar sonrasında pek çok ülkenin merkezî üniter sistem üzerinden yeni bir siyasi, eknomik ve sosyal politika tercihi yaptığını görmekteyiz. Kamerun da benzer şekilde merkezin güçlendirildiği bir yapıyla kurulmuştur. Aslına bakılırsa yeni kurulan yapı bir elitler ittifakı olarak değerlendirilebilir. Çoğu Afrika ülkesinde etnisiteye dayalı kabileciliğin önemi göz önüne alındığında bu sürecin başka ülkelerle benzer izler taşıdığı söylenebilir. Ülkenin ilk başkanı Ahidjo’nun kurguladığı sistemdeki elitler, yalnızca siyasiler ve iş adamları değil, aynı zamanda bölgesel anlamda güçlü kabile şefleridir. Böylece hem ulusal hem de bölgesel düzeyde bir elit koalisyonu oluşturulduğu söylenebilir.

Elitler koalisyonuna dayanan bu sistem, farklı etnik grupların temsil edilmesinin zorunlu olduğu bir bölgede ulus kimliğinin daha kolay yerleşmesi ve merkezî yönetimin daha güçlü kalması adına kabul edilebilir olabilir.

Ahidjo’nun sisteminde üç farklı etnik kimliğin temsili görülmektedir. Bunlardan ilki, Ahidjo’nun kimliğinin de temsil edildiği Fulbe etnik grubudur. Müslümanlardan oluşan bu grup Garoua bölgesini kontrol etmektedir. İkinci grup, Hristiyan bir etnik kimlik olan Betilerdir. Kamerun’un güneydindeki Frankofonlardan oluşan bu grup, Fulbelerle koalisyon halinde ülke yönetiminde etkili poziyona gelmişlerdir. Üçüncü grup ise, bugün Kamerun’un batı bölümünde yaşayan Bamilekelerdir (Warnier, 1993).

4 Sistemin sunduğu bir avantaj olarak bu grupların temsilcileri, başkana itaatleri oranında tüm ayrıcalıklardan yararlanmışlardır. Devlet kaynaklarına erişim, geri ödenmeyecek banka kredileri, geri kalan Kamerunluların kazançları ile karşılaştırıldığında şişirilmiş maaşlar, ücretsiz evler gibi pek çok imkân, oluşturulan bir rant monopolisi dahilinde kullanılmıştır (Konings & Nyamnjoh, 2003: 5). 5

1982 yılına gelindiğinde Ahidjo’nun koltuğunu Paul Biya devraldığında, kendisi de bir Beti olduğu için bu grubun daha etkin bir hale geldiği söylenebilir. Başkanın değişmesinin haricinde, ülkenin içine düştüğü ekonomik çıkmaz da bağımsızlıktan beri süregelen elit koalisyonuna zarar vermiştir. Tüm bu denge içerisinde Anglofon bölgelerinde Anglofon kimliği ile var olmak isteyen kesimler Biya’nın iktidarının ilk yıllarında verilen reform sözleri ile umutlanmış ancak çatırdayan koalisyonun içinde bulunduğu krizin çözümü daha fazla merkezîleşme olmuştur. Merkezîleşme oranı yükseldikçe ülkenin İngilizce konuşan kısmı ile merkez arasındaki sorunlar da artmıştır. Beti hakimiyetinin meydana getirdiği rahatsızlığın da etkisiyle oluşan siyasi çalkantı ikliminde Frankofonların çoğunluğunun gözünde ikinci sınıf vatandaş muamelesi ile karşı karşıya kalan Anglofonların da haklarını savunmak adına Sosyal Demokrat Cephe kurulmuştur (Konings, 2004).

6 Partinin kurucusu John Fru Ndi, 26 Mayıs 1990’da, Martin Luther King’in meşhur “I have a dream!” konuşmasını yaptığı günde Bamenda’daki Ntarikon Park’ta kısa bir konuşma yapmıştır:

“Bugün Kamerun için demokrasi mücadelesinin en önemli günü. Demokrasi halka hiçbir zaman altın tabakta verilmedi. Kamerun toplumunu, insanları özgür olmaktan mahrum eden veya özgürce düşünmeye cüret ettikleri için cezalandıran bir sistemden kurtarmayı hedeflerimizden biri olarak belirledik, barışçıl ve özgürce bir araya gelin. Sizi ayağa kalkmaya ve demokratik idealimizi paylaşanlar arasında olmaya çağırıyoruz. Özgür doğmuş vatandaşlar olarak, giydiğiniz düz ceketten başka kaybedecek bir şeyiniz yok” (Gwellem, 1996: 12).

7

Konuşmanın ardından çıkan çatışmalarda yirmi altı kişi hayatını kaybetmiştir. Anglofonların gösterileri, iktidar partisi tarafından Kamerun’da Nijerya propagandası olmakla suçlanmıştır. (Konings, 2004).

8

Parti ilerleyen süreçte Frankofon üyelerden de destek almış ancak yönetim kadrosu üzerinde oluşan Anglofon ve Frankofonlar arasında taraf olma zorunluluğu sebebiyle bazı noktalarda iktidarın gerisinde kalmıştır. 1992 seçimlerindeki iyi performans, çoğu destekçisinin hile ile iktidar fırsatlarının ellerinden alındığını düşünmesine neden olmuştur. Tüm bu siyasi hamleler, iktidar kanadında gerekli dönüşümü gerçekleştirememiştir. Muhalif kanadın eleştirileri o dönemde Biya yönetimi tarafından dikkate alınsaydı, ulusal kimlik krizinin çözümü için önemli bir mesafe katedilebilirdi.

Abiem a Tchoy, sorunun kaynağını altı madde üzerinden açıklamaktadır. Ona göre problemler merkezî devlet, karar alma merkezlerinin Anglofonlara uzak olan Yaounde’ye taşınması, taahhütlere uyulmaması ile kültürel ve geleneksel yetki alanlarının ihlali, gerçekleştirilmesi mümkün olmayan vaatler, ülke isminin değişimi ve kamuda iki dilli sisteme gösterilmeyen saygıdır (Okereke, 2018).

9

Tüm bu sebepler Kamerun devleti tarafından kabul edilmemektir. Devlet aklına göre Anglofon krizinin temel sebebi sömürgecilerin oluşturduğu düzenin bugüne sirayet etmesidir. Bu bakış açısı dâhilinde İngilizce konuşan halkın doğrudan devlet karşıtı olarak sınıflandırılması çok kolaylaşmaktadır. Sorunun oluşum sürecinde, Fransızların Frankofon Kamerun için verdiği destek, bağımsızlık sonrasında da sürmüştür.

3. Şiddet Olaylarının Başlaması

Günümüzde toplumsal olayların birçoğu yazılı veya görsel medyadan önce sosyal medyada yer almaktadır. Aslına bakılırsa, Kamerun’daki krize dair görüntüler de haber ajanslarında zaman zaman yer bulmuştur. Ancak bu konuda en fazla ses getiren materyal, Twitter’da dolaşıma giren ve yayılan, bir anne ile bebeğinin asker üniforması giyen bir grup tarafından silahla vurularak katledilmesi olmuştur. Görüntüler hâlâ erişilebilir olmakla beraber, yetkililer tarafından önce yalanlanmıştır. Sonrasında ise orduyu Boko Haram ile mücadelesinde güçsüz hâle getirmek için planlı yapıldığı iddia edilmiştir.

2018 yılında Uluslararası Af Örgütü, iki tarafın da yaptığı eylemlerin sivillere verdiği zarar konusunda bir rapor yayınlamış ve en az dört yüz sivilin katledildiği bilgisini vermiştir (Amnesty International, 2017).

10

9 Mayıs 2015 tarihinde avukatlar, ülkenin içinde bulunduğu sorunu dile getirmek adına Devlet Başkanı Biya’ya uyarı göndermiştir. Mektup cevapsız kalmış ve bir yıl sonra bu kez Beua’da ikinci bir konferans için toplanmış ve taleplerini tekrar dile getirmişlerdir. 2016 yılının sonunda aktivist avukat Felix Agbor Balla öncülüğündeki Kamerun Anglofon Sivil Toplum Konsorsiyumu taleplerini maddeler halinde açıklamıştır. Yaounde’nin müdahaleci eğiliminin ve marjinalleşmenin önlenmesi çağırısı yapılmıştır. Özellikle kamu işlerinin geleceği adına iki devletli federasyona dönüş istenmiştir ki, bu 1961 yılındaki plana dönüş anlamına gelmektedir. Bununla bağlantılı olarak Anglofon Kamerun’un hukuk ve eğitim sistemlerinin korunması istenmiştir. Protestolar sırasında tutuklanan yüz kadar kişinin serbest bırakılması bir diğer taleptir. Konsorsiyumun son talebi de Anglofon Kamerun’daki internet sorununun bir an önce düzeltilmesidir (Tchoyi, 2017).

11 Özellikle son talep, neredeyse her toplumsal olayda ve seçim sonrası protestolarında pek çok Afrika ülkesinin internet kısıtlaması ile birlikte düşünüldüğünde, bölgedeki çatışmaların sosyal medyaya yansımaması adına alınmış bir karara itiraz olarak değerlendirilebilir. Böyle bir talebin gündemde olmasının, olaylara dair yapılan çift taraflı açıklamaların şeffaflığının sağlanması adına önemli olduğu söylenmelidir. Cevapsız kalan çağrılar sonrasında barışçıl gösteriler ve oturma eylemleri başlamıştır. Sonrasında Frankofon yargıçların ve öğretmenlerin Anglofon mahkeme ve okullara gönderilmesine yönelik yapılan protestoların alanı genişlemiştir. Devlet tarafından ilk aşamada bazı reformların yapılacağına dair açıklamalar yapılmış fakat akabinde ılımlı muhaliflerin tutuklanması ve bazı protestocuların öldürülmesi ile talepler başka bir aşamaya yönelmiştir.

Tutuklamalar ve ölümler ayrılıkçılar için uygun bir zemin sağlamıştır. 1 Ekim 2017’de Anglofonları ifade eden Güney Kamerun, Ambazonya (Ambazonia) adıyla Kamerun’dan bağımsızlığını ilan etmiştir. Elbette bu durum her iki tarafın da meseleye bakışını daha radikal bir hale getirmiş ve şiddet olayları karşılıklı olarak artmıştır.

2018 yılındaki çatışmalarda ayrılıkçılar Kamerun ordusuna yönelik saldırılar düzenlemiş, ordu karşılık vermiş ve Anglofon halk adeta iki ateş arasında kalmıştır.

4. Sonuç

Kamerun’daki anlaşmazlık ve çatışmalar yalnızca bir kimlik meselesi olarak algılanmamalıdır. Elbette yeni ulus oluşum sürecinde ortak bir kimlik etrafında yeni bir yapı inşa edilmesi ve bu inşa sürecinde çeşitli alt kimliklere dair sorunlar yaşanması diğer ülkelerde de görülen ve benzer özellikler taşıyan süreçlerdir.

Afrika özelinde bakılacak olursa, altmışlar boyunca esen bağımsızlık rüzgârına hazırlıksız yakalanan bazı bölgelerde bağımsızlığa geçişin sancısı çok fazla hissedilmiştir. Bu geçiş dönemi sancısı, uzun sürelerdir bağımsızlık hayali kuramayan, tamamıyla başka başkentlerde alınan genel kararların yansımaları ile yönetilen bölgelerde sadece kimlikle de açıklanamaz. O güne kadar tüm hak ve zenginliğinden mahrum kalmış bölgelerin bağımsız devletlere dönüş sürecinde kimlik kadar önemli derecede ekonomik sorunları olmuştur. Hatta kimlik probleminin ve alt-üst kimlik ikileminin pek çok ülkede ekonomik darboğazın bir çıktısı olduğunu söylemek doğru olacaktır.

Bağımsız ülkeler ekonomik anlamda iki farklı sorunla baş etmek zorunda kalmışlardır. Bunlardan ilki, resmî olarak kazanılan bağımsızlıklar sonrasında gayrı resmî sömürünün yeni sömürgeci biçimde sürdürülmesidir. O güne kadar kıtanın her türlü imkânından faydalanan sömürü güçlerinin bağımsızlığın sonraki gününde bulundukları ülkelerden öylece çıkıp gitmeleri, sömürü düzeninin bittiği anlamına gelmemektedir. Dolayısıyla yeni bağımsız ülkeler pek çok açıdan bağımlı olarak doğmuştur. Bu durum ülkelerin iç siyasi meselelerinin hâlâ dolaylı olarak eski sömürü güçlerine atıf yapılmadan çözülemediği gerçeğini beraberinde getirmektedir. Yani kimlik krizi doğrudan bir sömürü dönemi mirasıdır.

İkinci husus, yeni kurulan devletlerde kimin pastadan ne kadar pay alacağı sorunudur. Bu sorun bölgesel anlamda değişiklik göstermiş, din, etnisite, dil veya kabile üzerinden dağılımla çözülmeye çalışılmıştır. Bu tip bir dağılımın günü kurtarması muhtemel olsa da yarınlara dair sağlam bir sistem kurmaya yardımcı olmayacağı açıktır. Nitekim ilerleyen yıllarda darbelerin, darbeler veya batı ayarlı demokratik seçimler ile iktidar değişimlerinin sonucu ülkelerdeki kaynak paylaşımının baştan yapılması anlamına gelmiştir.

Ulus kimliğinin oluşumu ve homojen kimlik arayışı süreçleri, ekonomik çıkarlar doğrultusunda, çoğu zaman hak arayışlarının batı emperyalizmi ile ilişkilendirilmesi sonucunda sekteye uğramıştır. Kamerun’daki krizde de sayılan sebeplerin tamamından belli parçalar görmek mümkündür.

Toplumda dil üzerinden ayrışma ve dil üzerinden oluşturulan ulus algıları dışında kalan ötekilere karşı olumsuz bakış, günlük hayattaki basit eylemlerden, kamu kurumlarındaki olağan işleyişe kadar uzanmaktadır. Frankofonlar diğerlerini hainler olarak damgalarken, Anglofonlar ise Frankofonları Fransa yardımı olmadan bir şey yapamayan kesim olarak değerlendirmektedirler (Konings ve Nyamnjoh, 2003).

12 Sorunun başlangıcı Kamerun’un bağımsızlık tarihine kadar götürülmektedir. Anglofonların o dönemdeki bağımsızlık arayışına sunulan iki çözüm önerisi bulunmaktadır. Anglofonlar ya Nijerya’da Igboların hakimiyetinde otonomiye sahip olacaktı ya da Kamerun ile birleşecekti. Nijerya kontrolü altında olmaktansa Kamerun ile federal bir yapı kurmanın kabul edildiği plebisit ile beraber sorun da başlamıştır. Geçmiş dönemlerde değinilen sözlerin tutulmaması ve anlaşmazlığın çatışmaya dönmesi ile birlikte, ulusal birliğin sağlanması yönündeki iyimser düşünceler yerini devlet merkezci baskıya ve diğer tarafta da ayrılıkçı şiddete bırakmıştır.

Zaman içerisinde ayrılıkçı hareketlerin güç kazanmasının iç siyasi ortamdaki sebebi sivil toplumun hamlelerinin değersizleştirilmesidir. Bunun dışında kıtadaki başka benzer örneklerde uygulanan ve başarı kazanan metotların genellikle askerî zaferlere dayalı olması da bu ayrılıkçılık hareketlerini fikrî anlamda güçlendirmiştir. Eritre örneği Afrika’nın farklı bölgelerindeki ayrılıkçı hareketler için referans olmayı sürdürmektedir. Eritre’nin Etiyopya’dan ayrılma isteği, kendi kendini yönetebilme kapasitesi ve uluslararası anlaşmalara uygun talepleri sebebiyle sivil hareketlerin sesini yükseltmesiyle başlamıştır. Uluslararası kurumların bu taleplere dair tutumu sonrasında sivil hareketin yerini askerî hareketlilik almıştır. Eritre, Addis Ababa yönetimine karşı kazandığı askerî zafer sonrasındaki referandumla bağımsız olmuştur. Başlangıcı açısından Kamerun’daki federasyona benzeyen Etiyopya-Eritre krizi bu şekilde çözülmüştür.

Bu şekilde savaşla değil anlaşmaya çözülen benzer bir mesele de Senegal ile Gambiya arasında olmuştur. Gambiya konumu itibarıyla Senegal’in içerisinde kalan bir anklavidir. Kamerun’daki iki grup gibi Senagal Frankofon, Gambiya ise Anglofon toplumdan oluşmaktadır. İki ülkenin ticari faaliyetleri artırmak ve güçlenmek amacıyla 1982 yılında Senegambiya Federasyonu adı altında birleşmişlerdir. Frankofon Senegal tarafının ilerleyen süreçte benzer talepleri ve tümüyle Senegal devleti altında birleşilmesini savunması sebebiyle Gambiya 1989’da federasyondan ayrılmıştır. Elbette bu örneğin Gambiya’nın federasyondan önce bağımsız olması yönüyle Kamerun’daki Anglofonlara tamamıyla uymadığı görülebilir. Böyle bir ayrılmanın daha önce bağımsız olmayan bir bölgenin yeni bir devlet olarak bağımsız olması ile sonuçlanması, yalnızca Kamerun ile alakalı değil, bölgedeki diğer bir etken olan Nijerya için de sorun olabileceği hesaplanmaktadır. Kamerun’daki değerli yer altı kaynaklarının sahibi Anglofon bölgelerinin uluslararası kurumlar üzerinden otonomi talebine devam edeceği öngörülmektedir. Kamerun devletinin ve Anglofon tarafının radikal görüşlerinin elimine edilmesinin sorunun çözümünün ilk aşaması olduğu söylenebilir. İkinci aşama, sivil toplumun tekrar harekete geçirilmesi ve iki tarafın da çözümü sivil toplumun atacağı adımlarda araması olacaktır. Yüzbinlerce kişinin yerinden edildiği bir sorunda aradaki gerginlik azaltılmadan çözüme ulaşmak ne kadar imkânsızsa, sivil inisiyatifler olmadan gerginliğin azaltılması da bir o kadar imkânsızdır. Sürecin Balkanization şeklinde sonuçlanması aslında çözüme yönelik değil, sorunun daha büyük ve içerisinden çıkılmayacak bir hâl olmasına doğru giden bir adım olacaktır. Bu sebeple, uluslararası kurumların uluslararası alanda yeni bir başarısızlık riski yüzünden atmadığı her adımın bölgeyi daha çalkantılı bir hâle getireceği unutulmamalıdır. Aynı zamanda Kamerun sorununun çözümü, kıtanın farklı bölgelerindeki çeşitli kimlik krizleri için bir örnek sunma şansının da değerlendirilebileceği bir krizdir. Daha önce silahlar ve askerî mücadelelerle çözülmeye çalışılan kimlik krizlerinin barışçıl bir yol ve yeni sömürgeci müdahalelerden bağımsız şekilde çözülmesi, Somali’den Etiyopya’ya, Nijerya’dan Orta Afrika’ya kadar geniş bir yelpazedeki sorunların çözümü için yol haritası olacaktır.